دفتر حقوقی موکل - محاسبه نفقه زوجه و فرزند:
الف- نفقه زوجه:
نفقه عبارت است از تامين هزينه زندگى زن كه شامل خانه ، اثاثيه منزل ، غذا ، لباس ، دارو و درمان از زمان عقد دايم كه بر عهده زوج است .
در ماده 1107 قانون مدنى در تعريف نفقه آمده است « نفقه عبارت است از مسكن و البسه و غذا و اثاث البيت كه به طور متعارف با وضعيت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت به داشتن خادم يا احتياج او به واسطه مرض يا نقصان اعضاء»
بنابراين ، مطابق قانون مدنى ايران : نفقه عبارت است از همه نيازهاى متعارف و متناسب با وضعيت زن از قبيل مسكن ، البسه ، اثاث منزل و هزينه هاى درمانى و بهداشتى و خادم در صورت عادت يا احتياج به واسطه مرض يا نقصان اعضاء »
اگرچه ماده مذكور تنها به ذكر مواردى بسنده كرده ، ولى بايد گفت كه ذكر اين موارد از باب نمونه است و مفيد حصر نمى باشد ، زيرا محصور كردن موارد مخالف مصلحت خانواده و با ذوق سليم و عرف سازگارى ندارد . پس به طور كلّى مى توان گفت كه هرچيزى كه برحسب متعارف مورد احتياج زن باشد ، جزءِ نفقه زن محسوب مى شود .
البته شايد از كلمه « احتياج » كه در ماده قانونى آمده همين معنى ( توسعه ) را بتوان استنتاج نمود . برخى از فقهاى معروف اماميه نيز با توضيح اين كه اگر مبناى نفقه ، احتياج زن باشد پس حصر و استثناء مواردى خاص وجاهت قانونى ندارد ، توسعه را اختيار نموده اند .
نكته ديگر حائز اهميت در اين ماده آن است كه وضعيت و احتياجات زن به طور متعارف ملاك ارزيابى است و نه وضعيت مرد ، پس اگر زن از خانواده متمكنى باشد شوهر به ناچار بايد وسائل زندگى او را آنچنان كه شأن و وضع اجتماعى و خانوادگى او اقتضا مى‌كند ، فراهم آورد كه در تأييد اين نكته مى‌توان به رأى شماره 23 / 292 ديوان عالى كشور اشاره كرد.
در تعیین میزان نفقه زوجه توسط کارشناس موارد ذیل نیز حائز اهمیت است :
1- تمکن یا عدم تمکن زوج و زوجه
2- میزان حقوق و یا درآمد زوج
3- اشتغال زوجه
4- میزان در آمد زوجه
5- میزان تحصیلات زوجه
6- سطح زندگی و طبقه اجتماعی زوجه
روش‌هاي پرداخت نفقه و نحوه مالكيت زن بر آن
برخي از موارد نفقه، مصرف شدني هستند و بعضي از آنها با انتفاع باقي مي‌مانند، در مورد دسته نخست كه مثال بارز آن مي‌تواند غذاي روزانه، يعني صبحانه و نهار و شام باشد، نحوه پرداخت به دو صورت انجام مي‌شود.
در يك طريقه كه معمول بسياري از خانواده‌ها، در جامعه ما است، زن و شوهر بر حسب عرف و عادت با همديگر زندگي مي‌كنند، شوهر خودش يا از طريق زن، نان و پنير و گوشت و مرغ و حبوبات و غيره را مي‌خرد، زن آنها را آماده مي‌كند و با يكديگر يا با اعضاي خانواده آن را مصرف مي‌كنند.
طريقه ديگر، كه فعلاً در جامعه ما (مثلاً شهر تهران) زياد مرسوم نيست،؛
زن نفقه خود را به طور روزانه مطالبه و دريافت مينمايد. اين روش كه پرداخت و دريافت آن عملاً مشكل است، مرد صبح هر روز بايد نفقه آن روز زن را در حدي كه نيازهاي وي را مرتفع مينمايد، به او بپردازد، (و لازم نيست كه زن تا شب صبر نمايد تا نفقه بر عهده مرد مستقر شود و آن گاه از او مطالبه كند.) زيرا، نفقه براي گذراندن زندگي زن است و قبل از وقت احتياج، بايد در اختيارش قرار گيرد.
بدين ترتيب، زن خوراكيها و آشاميدني‌هاي مورد نياز روزانه را مصرف مي‌كند. البته، زن اگر تا آخر شبانه روز تمكين نمود كه معلوم مي‌شود، استحقاق دريافت و مصرف نفقه مربوطه را داشته است. ولي، اگر در اين مدت تمكين نكرد، بالتبع بايد به نسبت مدتي كه زن ناشزه شده است، نفقه را به مرد مسترد نمايد.
در اين مورد، بعضي گفته‌اند: زن مي‌تواند از دادگاه بخواهد كه مقدار نفقة زمان آينده او را معيّن نمايد و مقرر دارد كه شوهر روزانه آن را به او بپردازد ... دادگاه به كارشناس رجوع كرده تا مقدار هر روز آن را تعيين نمايد و سپس طبق نظريه كارشناس شوهر را محكوم مينمايد .
عمل به اين روش طرفين را با مشكل مواجه مي‌سازد و امروزه رويه دادگاه‌ها اين است كه دادگاه طبق نظر كارشناس، نفقه ماهيانه زن را تعيين و اعلام مي‌كند و شوهر را به پرداخت آن ملزم مينمايد.
در مورد روش سهل و آسان نخست كه طبق عرف و معمول جامعه ما، زوج و زوجه، در كنار فرزند، با يكديگر زندگي مي‌كنند و تمام هزينه‌هاي زندگي توسط مرد تأمين مي‌گردد، بحث خاصي در اينجا مطرح نمي‌شود جزء اينكه، آيا شوهر مي‌تواند رأساً اين روش را برگزيند و زن را مجبور نمايد كه اين روش را بپذيرد؟ يا اينكه انتخاب اين شيوه، يا طريقه ديگر با زوجه است.
در اين باره يعني كيفيت انفاق طعام و خورش، گفته‌اند: يا به اين است كه (زن) با شوهر در خانة او براساس عادت با همديگر مي‌خورند مانند بقيه عيال او و يا به اين است كه نفقه را به او تحويل مي‌دهد و شوهر حق ندارد كه زن را به شكل اول، ملزم نمايد، پس زن حق دارد از خوردن با او خودداري كند و نفقه‌اش را از او مطالبه كند تا در دستش باشد و هر طور كه بخواهد انجام دهد، البته اگر زن با او طبق عادت بخورد و بياشامد، آنچه كه بر او است، ساقط مي‌شود و بعد از آن زن حق مطالبه آن را ندارد.
در مورد دسته دوم از اجزاء نفقه كه با انتفاع از آنها، هم چنان باقي مي‌مانند، مانند مسكن و اثاث‌البيت، اين اموال را مرد به زن خود نمي‌بخشد.
بلكه به وي اذن استفاده از آنها را مي‌دهد.(هرچند مطابق عرف حاكم بر جامعه امروز برخي از اين اجزاء نفقه مانند، يخچال، اجاق گاز و وسايل آشپزخانه را زن به خانه شوهر مي‌برد و مشتركاً از آن بهره‌مند مي‌شوند.)، راجع به اين دسته از موارد نفقه، در هر حال مرد مكلف است مايحتاج همسرش را تهيه و در اختيار او براي استفاده قرار دهد (در صورت تمكين) و اين شامل هر دو دسته از نفقه مي‌شود.
بنابراين، در صورت استنكاف، زن مي‌تواند با عنايت به مواد 1111 و 1206ق.م. نفقه خود را مطالبه كند و هرگاه به اين امر مبادرت نكرد، ناگزير مي‌توان، نفقه را با تعيين مبلغي به صورت ماهيانه محاسبه نمود. يعني با ارجاع دادگاه، كارشناس مثلاً براي اثاث‌البيت ماهيانه مبلغي تعيين و اعلام مي‌كند و دادگاه براساس نظريه كارشناس و مواد يادشده و ديگر مقررات، حكم به محكوميت مرد به پرداخت مبلغي بابت اين جزء از نفقه صادر مينمايد.
ب- نفقه فرزند
بر اساس ماده 1999 قانون مدنی، پرداخت و تامین نفقه اولاد به عهده پدر است و در صورتی که پدر فوت کرده باشد یا قادر به پرداخت نفقه فرزندان نباشد، پرداخت نفقه بر عهده پدربزرگ خواهد بود و در صورتی که جد پدری هم زنده نباشد یا نتواند نفقه بپردازد، تامین هزینه‌ها بر عهده مادر خواهد بود همچنین در صورتی که مادر هم نباشد یا خودش مشکلات معیشتی داشته باشد، تامین هزینه‌ها بر عهده اجداد پدری و اجداد مادر یعنی مادربزرگ پدری یا مادربزرگ مادری خواهد بود. بنابراین نفقه فرزندان به ترتیب ابتدا بر عهده پدر، دوم پدربزرگ پدری، سوم مادر، چهارم مادربزرگ پدری، مادربزرگ مادری و پدربزرگ مادری خواهد بود. با این اوصاف می‌توان دریافت که قانون برای دریافت نفقه فرزندان، شیوه‌های مختلفی را پیش‌بینی کرده است. در قانون پیش‌بینی شده است که اگر پدری با داشتن امکانات مالی از پرداخت نفقه فرزندانش خودداری کند، این مساله بار کیفری دارد و فرزندان یا فردی که مسئولیت سرپرستی و نگهداری فرزندان را بر عهده دارد، می‌تواند علیه او در این خصوص به دادگاه شکایت کند. اگر پدر دارای اموالی باشد، اما از پرداخت نفقه به فرزندان خود امتناع کند، آنها می‌توانند با ارایه دادخواست به دادگاه و دریافت رای قطعی به میزان نفقه تعیین‌شده، اموال و دارایی پدر را به نفع خود توقیف کنند.
فرزند تا چه زمانی مستحق دریافت نفقه است؟
در شرع و قانون سن معینی برای نفقه فرزندان در نظر گرفته نشده است و عرفاً مادام که اولاد دارای شغل و درآمد مشخصی نباشند، پدر نسبت به پرداخت نفقه مسئولیت دارد. یکی از نکاتی که در این زمینه در جامعه می‌توان مشاهده کرد، این است که تا زمانی که فرزند دختر، همسر انتخاب نکرده است یا فرزند پسر مشغول تحصیل باشد، به کارمندان حق اولاد پرداخت می‌شود.
