امروز بسیاری از مردم در دادو ستد های روزمره خود از چک به عنوان وسیله ای برای پرداخت استفاده می کنند که یکی از دلایل استفاده افراد از چک این است که چک در حکم سند لازم الاجرا بوده و از نظر کیفری در صورت عدم وصول چک قابل پیگیری می باشد در ادامه به تفاوت چک های حقوقی و کیفری و نحوه کیفری شدن چک و مجازات صدور چک بلا محل خواهیم پرداخت:
طبق ماده 310 قانون تجارت : (( چك نوشته ای است كه به موجب آن صادر كننده وجوهی را كه نزد محال علیه دارد كلاً یا بعضاً مسترد و یا به دیگری واگذار می نماید))
چك سند انتقال وجه است و در هر چك ، حداقل سه نفر وجود دارد كسی كه چك صادر می كند ، كسی كه چك به عهده او صادر می شود یعنی در نزد او مقداری وجه موجود است (( بانك )) و بالاخره كسی كه وجه چك را دریافت می نماید ((ذینفع))
چک باید به صورت نقد و بدون وعده صادر شود. زیرا چک باید همانند اسکناس وسیله پرداخت نقدی باشد. بنابراین اگر به فرض مثال، امروز چکی ب تاریخ فردا یا هفته یا ماه یا سال آینده صادر شود، صادرکننده چك مجازات كيفري نخواهد شد، زیرا این چک حقوقی است.
صدور چک بدون وعده، بسیار کم پیش میاید و حتی بسیاری از چک‌هایی که صادرکنندگان آن توسط دادگاه به مجازات حبس محکوم می‌شوند، در واقع چک‌های وعده دار و حقوقی هستند اما دلیل تعیین مجازات در این موارد آن است که صادرکنندگان چک به عنوان متهم در دادسرا یا دادگاه قادر به اثبات این موضوع که چک به صورت وعده‌دار (مدت دار) صادر شده است نیستند
زمانیکه دارنده چك یا كسی كه چك به نام او پشت نویسی شده است، متوجه شود كه در حساب صاحب چك، پولی وجود ندارد كه به او بپردازند، ابتدا باید، چك را برگشت بزند و پس از آن یك گواهی عدم پرداخت كه شامل مشخصات چك و صادركننده آن و علت پرداخت نشدن چك است را به همراه مهر و امضا از بانك دریافت كند تا بتواند مراحل بعدی شكایت را ضمن مراجعه به وکیل انجام دهد.
اما اولین نکته حائز اهمیت در کیفری شدن چک این است نباید در درخواست وجه آن تعلل نماید زیرا مهمترین دلیلی که باعث می شود یک چک حقوقی شود تعلل دارنده در وصول آن می باشد.دارنده چک باید در طی دوماه نسبت به برگشت زدن چک اقدام نمایید.
بسیاری از افراد فکر می کنند این زمان شش ماه است در قانون موجود هم روی شش ماه تاکید شده است اما در عمل بیشتر از دو ماه نباید صبر کرد چون چک زمانی برگشت خورده تلقی می شود که مراحل مربوط به آن به طور کامل توسط بانک انجام شده باشد برگشت زدن چک به تنهایی نیز نمی تواند برای رسیدن دارنده به مبلغ چک کافی باشد .دارنده باید بعد از برگشت زدن چک در مدت 6 ماه به مراجع قضایی شکایت کندودر صورت عدم ثبت شکایت در این مدت زمان نمی تواند به وصول چک خود امیدوار باشد.
اما اگر دارنده در انجام اقدامات فوق کوتاهی کرد چک دیگر جنبه کیفری نداشته و تنها از راه حقوقی قابل پیگیری می باشد و صادرکننده قابل تعقیب ومجازات کیفری نمی باشد اما می توان تقاضای توقیف اموال و دارایی صادر کننده را نمودو دادگاه نیز حکم به پرداخت مبلغ چک را نیز خواهد دادمگر آنکه با دفاعیات صادر کننده ثابت شود که به طور کلی طلبی وجود نداشته یا انکه چک بابت ربا صادر شده باشد یا به هر دلیل دیگر دارنده چک استحقاقی ندارد.
برای اینکه شکایت کیفری خواهان در رابطه با چک به نتیجه برسد باید خواهان فرم مخصوص دادخواست را تکمیل کرده و به عنوان شاکی تقدیم دادگاه نمایید و سپس با پرداخت هزینه دادرسی از طریق ابطال تمبر و سایر تشریفات قانونی آن را تحویل دفتر دادگاه بنماید.
مواردی كه صادر كننده چك در صورت عدم رعایت آنها قابل تعقیب كیفری خواهد بود به شرح ذیل می باشد:
1-عدم وجه نقد یا عدم كفایت آن در حساب جاری صادر كننده چك
2-خارج نمودن تمام یا قسمتی از وجهی كه به اعتبار آن چك صادر شده است
3-صدور دستور عدم پرداخت وجه چك به بانك محال علیه
4-تنظیم چك به صورت نادرست
5-عدم مطابقت امضاء
6-اختلاف در مندرجات
7-قلم خوردگی
8-صدور چك از حساب مسدود
یکی از مهمترین منابع وصول چک های برگشتی حسابهای دیگر صادرکننده آن می باشد و دارنده چک برگشتی می تواند از طریق حساب سپرده یا هر حساب دیگری که صادرکننده در بانک مورد نظر دارد تقاضای وصول مبلغ چک را نماید
برای اینکه شکایت کیفری در رابطه با چک به نتیجه برسد رعایت چند نکته حائز اهمیت می باشد:
از پشت و روی اصل چک گواهینامه بانک مبنی بر علت عدم پرداخت چک در دونسخه تهیه شود و کپی های تهیه شده را در مرجع قضایی برابر اصل کند و شکایت در فرم های مخصوص چاپی تکمیل وامضا شود و نهایتا اصل چک برگشتی و شناسنامه یا کارت ملی را همراه مدارک به مرجع قضایی تحویل داده شود.
اگر چک دارای شرایط ذیل باشد فاقد جنبه کیفری می باشد:
.1-چک ضمان: اگر مبنا و علت صدور چک تضمین معامله یا تعهد صادر شده باشد صادرکننده قابل تعقیب کیفری و مجازات نخواهد بود زیرا این چک حقوقی است
2-چک سفید امضا : چکی است بدون قید مبلغ، تاریخ و نام دارنده.
.3-صدور چک وابسته به شرطی باشد: مثالا خریدار تمام یا قسمتی از مبلغ معامله را به صورت یک فقره چک صادر و در اختیار فروشنده بگذارد و شرط کند که فقط پس از انتقال سند در محضر، طلبکار حق برداشت دارد
4-اگر دارنده چک برای نقد کردن آن مراجعه نکند: دارنده چک باید تا ۶ ماه از تاریخ صدور چک برای وصول آن به بانک مراجعه کند در غیر این صورت چک حقوقی می‌شود
5-در صورتی كه چك بلامحل پس از برگشت به شخص دیگری منتقل شده باشد كه در این صورت شخص اخیر حق تعقیب جزائی ندارد ، مگر اینكه وارث دارنده چك باشد
6-در صورتی كه صادر كننده چك فوت نماید
7-در صورتی كه صادر كننده چك قبل از تاریخ شكایت دارنده آن ، وجه آن را نقداً به دارنده چك پرداخته و لاشه چك را داشته باشد
8-در صورتیكه پس از شكایت ، شاكی ترتیب انتقال چك مورد شكایت را به دیگری بدهد نیز تعقیب جزائی متوقف می گردد
9-در صورت گذشت شاكی ( دارنده چك بلامحل)
10-در صورتی كه صادر كننده ثابت كند كه چك مفقود یا سرقت یا جعل شده و یا از طریق كلاهبرداری یا خیانت در امانت و یا جرائم دیگری به دست آمده است مانند تهدید و اجبار
11-در صورت جنون متهم با استناد به ماده 51 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375
12-هرگاه شاكی بعد از صدور حكم قطعی گذشت كند البته در این صورت اجرای حكم موقوف می گردد و محكوم علیه تنها ملزم به پرداخت مبلغی معادل یك سوم جزای نقدی مقرر در حكم خواهد بود كه به دستور دادستان به نفع دولت ضبط خواهد شد
در غیر این موارد چک از نظر کیفری قابل تعقیب می باشد.
مجازات صدور چک بلا محل از قرار ذیل می باشد:
مبلغ چک کمتر از 10/000/000 ریال باشدحبس تا حداکثر شش‌ماه
مبلغ چک بین 10/000/000الی50/000/000 ریال باشد.حبس از شش‌ماه تا یک سال
مجازات‌های چک بلا محل مبلغ چک بیش از50/000/000ریال باشد.حبس یک تا دوسال ممنوعیت از داشتن دسته چک به مدت دو سال
